20.Nisan.2021 Saat 17.57

Faruk Fatih Özer, uçağa bindiğinde derin bir nefes aldı. Saati 17.57’yi gösteriyordu. Yaklaşık bir buçuk saat sonra Tiran’a iniş yapacaktı. Arkasında tam bir kaos bırakmıştı. 19 Nisan’da yatırımcıları “Dogecoin bakım çalışmaları” açıklamasıyla oyalamayı başarmış, 20 Nisan’da yapılan “bakım çalışmalarının uzayacağı” açıklamasıyla biraz daha zaman kazanmıştı. Her ne kadar ülkeden çıkmayı başarmış olsa da gelecek adımlarını planlamalıydı. 21 Nisan’da bakım açıklamasını tekrar ettirecek ve işlemleri durduracaktı.¹

Türkiye’de ise tam bir karmaşa hakimdi. Hesaplarına ulaşamayan yatırımcıların huzursuzluğu benzer açıklamaların tekrarlanması ile paniğe dönüşmüştü. Şirkete ve yöneticilere ulaşamayan yatırımcılar soluğu emniyet ve savcılıkta almıştı. Yaklaşık 2 milyar doların buharlaştığından ve 391.000 yatırımcının mağdur olduğundan bahsediliyordu.²

Oysa her şey ne güzel başlamıştı. 2007 yılında Koineks adıyla kurulan kripto para alım satım platformu 2017 yılında Thodex ismini almış, kripto paraların yıldızının parlamasıyla ününe ün katmıştı. İşte böylece Fatih, daha 28 yaşında Türkiye’nin 4.  kripto para borsasının CEOsu olmuştu. ³  Dağıtacağı Porscheler ve 2 milyon Dogecoini janjanlı reklamlarla duyuruyor; katıldığı TV programlarında küçük yaşta aile şirketinde başlayan girişimcilik hikayesini anlatıyordu. Ne yazık ki bu göz kamaştıran kariyer hakkında çıkarılan 23 Nisan 2021 tarihli kırmızı bültenle son bulmuştu.⁴

Tarih Tekerrürden İbarettir!

Oysa Türkiye bu filmi daha önce izlemişti. İsmini Carlo (Charles) Ponzi’den alan Ponzi finansmanı, nam-ı diğer saadet zinciri ile Türkiye, 1980’de 24 Ocak Kararları ile birlikte döviz kurları ve faizlerin serbest bırakılmasının ardından banka ve bankerlerin kontrolsüz bir faiz yarışına girmesiyle tanışmıştı. Bu yarış, bankerlerin hırsı ve gevşek resmi disiplin yapısıyla birleşince bankerlik sisteminin borcun borçla finanse edildiği bir ponzi finansmanına dönüşmesine neden olmuştu. Bu sürdürülemez oyunun çöküşü, tarihe Bankerler Olayı olarak da anılan 1982 krizi olarak geçmişti.⁵

Arka planında herhangi bir yasal yatırım faaliyeti bulunmayan ponzi oyununun sırrı ise garanti edilen ortalamanın üzerinde getiriler ile yeni yatırımcıların cezbedilmesinde yatmaktaydı.⁶ Çünkü mevcut yatırımcılara vaad edilen ödemeler yatırımlardan elde edilen gelirlerle değil; yeni yatırımcıların getirdiği fonlarla yapılıyordu. Ancak sisteme para girişinin durmasıyla ana para ve faiz talepleri karşılanamaz hale gelmekte ve her ponzi finansmanının kaçınılmaz sonu iflas ile neticelenmekteydi.

Posta Kuponlarından Serbest Yatırım Fonlarına

1920’lerin başında Charles Ponzi’nin posta kuponları ile başlayan ponzi serüveni, 90’ların sonunda serbest yatırım fonlarına doğru evrilmişti.

2008’de Amerika, Bernard L. Madoff Skandalı ile sarsıldı. Nasdaq Borsası’nın eski başkanı Madoff’un kurduğu ve yönettiği Bernard L. Madoff Investment Securities (BLMIS) isimli serbest yatırım fonu, 2008 krizinde nakde sıkışan pek çok yatırımcının parasını çekmek istemesiyle iflas etti. Bu iflas, BLMIS’in aslında tipik bir ponzi oyunu olduğunu ortaya çıkardı.⁷ Diğer pek çok ponzi oyunundan farklı olarak Madoff’un fonu, yeni yatırımcıların sisteme sürekli girişi sayesinde uzun yıllar ayakta kalmayı başarmıştı. Madoff’un “fonun son 13 yıl boyunca herhangi bir kağıt almadığı”nı itiraf etmesi herkesi şok etmişti. Ancak her ponzi oyununda olduğu gibi sistemden çıkışlar gerçekleştiği anda Madoff iflas bayrağını çekmişti. 64,8 milyar doların buharlaştığı bu skandal, Madoff’un 150 yıl hapse mahkum edilmesiyle son bulmuştu.⁸

Postmodern Ponzi Oyunu

2000’li yıllarda ise başta Bitcoin olmak üzere kripto paralar, Yüksek Kazançlı Yatırım Programı (High Yield Investment Program-HYİP) ve çeşitli mobil uygulamalar ponzi finansmanında başrolü oynamaya başladılar. Ponzi uygulayıcıları da çağa ayak uyduruyor, özellikle henüz yatırımcılar tarafından tam olarak bilinmeyen ya da anlaşılamayan kripto paralar gibi yenilikçi ürünleri tercih ediyorlardı.⁹ Postmodern ponzi oyunu olarak anılan bu finansman türünün temel mantığında herhangi bir değişiklik yoktu.¹⁰ Vaad edilen yüksek getirilerle sisteme yatırımcı girişi sağlanırken, mevcut yatırımcılara ödemeler yeni yatırımcıların fonları ile yapılıyordu.

28 yaşındaki Trendon T. Shavers, 2011’de kurduğu Bitcoin Savings & Trust’a (BTCST) bitcoin yatıracak yatırımcılara haftada %7 faiz ödemeyi taahhüt ediyordu. Oysa sistem, eski yatırımcılara yapılan ödemelerin yenileriyle finanse edildiği bir ponzi oyunundan başka bir şey değildi. 2014’te 18 ay hapis cezası ve 1,2 milyon dolar tazminata mahkum edilen Shavers, sisteme yaklaşık 4,5 milyon dolar değerinde bitcoin toplamayı başarmıştı.¹¹

Efsaneyi Hatırlayalım

Ponzi dünyasında yenilikler tükenmiyordu, saadet zincirlerinin çevrimiçi ve mobil versiyonları artık popülerdi. Çiflikbank olayında ise ponzi artık bir telefon uygulaması uzaklığındaydı. Ne yazık ki bu oyun kisvesi altındaki sistemde vaad edilen yüksek getirilerin ödenmesinin mümkün olmadığının SPK tarafından açıklamasıyla Çiflikbankla kurulan kısa yoldan zengin olma hayalleri de son buldu.¹²

Kurban mı, Kumarbaz mı?

Ponzi oyunlarının her çöküşünde bazen oyunun kurucusu¹³ bazen de yeterli tedbirleri almadığı için devlet kurumları¹⁴ suçlandı. Sisteme para yatıranlar ise genellikle “mağdur”veya “kurban” olarak anıldılar. Gerçekten de ponzi yatırımcıları sütten çıkma ak kaşık mıydı?

Sistemin kurucuları kadar olmasa da yatırımcılar da eleştirilerden nasibini aldı. Kimi zaman açgözlülükleri, kurnazlıkları ve kısa yoldan zengin olma hevesleri yüzünden yerden yere vurulurken, kimi zaman da kumarbaz olarak nitelendirildiler.

İster kurban ister kumarbaz olarak anılsınlar, açık olan bir şey vardı ki o da duyguların yatırım kararları üzerindeki etkisiydi.

Ponzi Oyununun Kazananı Davranışsal Finans

1970’lerde altın çağını yaşayan etkin piyasalar hipotezinin temelinde duygularından arınmış bir şekilde fayda-maliyet analizleri yaparak karar alan “homo economicus” yatar. Oysa bazen önyargılar, kazanma hırsı, kaybetme korkusu, pişmanlık, açgözlülük gibi duygular fayda-maliyet analizlerine dayanan rasyonel davranışın önüne geçer. İşte psikolojinin finansal karar alma mekanizması üzerindeki etkilerini açıklayan davranışsal finans, insan psikolojisini inkar eden neoklasik iktisadın açıklamakta zorlandığı olaylara ışık tutar.

Ponzi oyunlarında ise hırs, açgözlülük, pişmanlık, korku, özgüven, önyargı gibi duyguların hepsinden birer tutam bulmak mümkün. Özellikle ekonomide balonların oluştuğu dönemlerde ibreler yukarıyı gösterir ve piyasalar iyimserleşir. Bir kesimin artan refahı ve kazandığı iyi paralar diğerlerinin de iştahını kabartır. Para kazanma hırsı, şüphe ve kaybetme korkusunun önüne geçer.¹⁵ Keynes’in de söylediği gibi “Her talep kendi arzını yaratır” ve bu iştahı doyurmak isteyen dolandırıcılar türer.¹⁶

Din, mezhep ve ırk gibi değerlerin bir pazarlama aracı olarak kullanılarak sömürüldüğü saadet zincirlerinde vaad edilen yüksek getiriler, pek çok yatırımcının aklını çeler. Yatırımcıların kendi yetenek ve kararlarına duydukları “aşırı güven (overconfidence)” risk algısını zayıflatır ve yüksek riskler daha kolay alınır.¹⁷ Sisteme girenlerin kazanmaya başladıkları güzel paraları gören başka yatırımcılar da oyuna girer ve yatırımcıların verdiği “aşırı tepki (overreaction)”, bu içi boş yatırımın olması gerekenden daha fazla değerlenmesine neden olur.¹⁸ Diğer yatırımcıların kararlarını referans olarak alan bir diğer grup yatırımcı ise “sürü psikolojisi (herd behavior)” ile hareket ederek sisteme katılır.¹⁹ Ve bir kıvılcım yatırımcıların “sürü psikolojisi” ile sistemden çıkışı başlatmaya ve oyunu sona erdirmeye yeter.²⁰ Ponzi oyunlarındaki olaylar silsilesi bu bakış açısıyla ele alındığında, pek çok yatırımcının bir dolandırıcının kurbanı olmaktan duygularının kurbanı olduğu söylenebilir.

Ancak yukarıda sıralanan duygular bazı yatırımcıların durumunu açıklamak için yetersizdir. Örneğin Madoff Skandalı’nda bireysel yatırımcıların yanı sıra BNP Paribas, HSBC gibi kurumsal yatırımcılar da kaybedenler arasındaydı.²¹  Bu kurumların teknik bilgi ve analizlerden uzak yatırım yaptığını düşünmek imkansızdı. İşin aslı, bazı yatırımcılar kumar oynuyordu. Ponzi sisteminin çöküşünden evvel çıkmayı başaran yatırımcıların karlı çıktığı bir sır değildi. O halde, sistemden doğru zamanda çıkılabildiği müddetçe ponzi karlı bir yatırım olabilirdi.²² Ancak çöküşün finansal analizlerle tespitinin mümkün olmadığı saadet zincirlerine yatırım yapmak kumar oynamaktan başka bir şey olamazdı. Bu açıdan, Banker Olayları’nın fitilini ateşleyen dönemin Maliye Bakanı İsmet Kaya Erdem’in “Vatandaş üç-beş kuruş fazla kazanmak için kumar oynamıştır.” açıklaması çok isabetliydi.²³

Sözün Özü

Ponzi oyunları, pek çok insanı maddi ve manevi zarara uğratırken, bazı ülkeleri krize, kimilerini ise iç savaşa kadar götürdü. Böylesine trajik sonuçlar doğuran dolandırıcılık olaylarının suçlusunu bulmak adalete düşerken, arkasındaki ekonomik dinamikleri araştırmak ise iktisatçılara düştü.

İnsanların yatırım kararlarında rasyonellikten uzaklaştıkları durumları psikoloji ile açıklayan davranışsal finans, Ponzi oyunlarını açıklamak için biçilmiş kaftan. Gerçekten de taklit, aşırı güven, iyimserlik, aşırı tepki gibi davranışlar saadet zincirlerindeki yatırımcı davranışları ile birebir örtüşüyor. 100 yıldır farklı adlar altında oynanan bu oyunun son bulamayışının nedeni ise yine bir başka insani zaaf unutkanlıkta yatıyor.