Çayımı çekirdeğimi aldım, televizyonun başına kuruldum. Megan ve Harry çiftinin Oprah Winfrey’nin şovunda arzıendam etmesiyle birlikte, gelin-kaynana-elti çekişmelerinin kraliyet versiyonunu izleme şansına nail olduk.

Konular oldukça derindi. Meghan depresyon ve yalnızlıktan ırkçılığa kadar pek çok hassas konuya parmak basıyordu. Bense daha çok Harry’nin finansal durumları ile ilgili açıklamalarına takılmıştım. Kraliyetin üst düzey görevlerinden çekildiğini açıklayarak tüm dikkatleri üzerine çeken Prens Harry, bir televizyon programında geçinemediğini söylüyordu. Hayatımızın çeşitli dönemlerinde tecrübe ettiğimiz geçim derdini bir prensin ağzından duymak garip gelmişti. İşte Harry’nin bu serzenişi ile gözler kraliyetin finansman kaynaklarına çevrilmişti.

İngiliz Kraliyet Ailesi nasıl geçinir?

2020 yılı verilerine göre, net varlığı 350 milyon pound (486 milyon dolar) olarak telafuz edilen¹ İngiltere Kraliçesi (ve Kraliçe adına kraliyete hizmet eden diğerleri) 3 kaynak ile finanse ediliyor. Bu kaynaklardan biri Kraliçe’ye yıllık olarak Parlamento onayı ile verilen “Devlet Ödeneği” (The Sovereign Grant) olup, Buckingham Sarayı’nın idamesi de dahil olmak üzere Kraliçe’nin idari görevlerini yerine getirmesi amacıyla kullanılıyor.²

Lancaster Dükalığı’nın arazi, mülk ve diğer varlıklarından elde edilen gelirlerinden oluşan “Şahsi Portföy” (The Privy Purse) ise Kraliçe’nin idari ve şahsi harcamalarını karşılamak üzere kullanılıyor.³ İngiltere’deki iki dükalıktan bir diğeri olan Cornwall Dükalığı’nın portföyündeki arazi ve mülk gelirleri ise Prens Charles ve varislerini finanse ediyor. Dolayısıyla Cornwall Dükalığı’nın gelirleri, Prens Charles’ın yanı sıra Prens William ve Prens Harry’i de finanse ediyor(du). Ancak Prens Harry, kraliyet görevlerinden çekilmesiyle birlikte maddi desteğin de kesildiğini söylemişti.⁴

Kraliçe’nin üçüncü gelir kaynağı olarak ifade edilen şahsi servet ve geliri ise şahsi harcamaları için kullanılıyor. Balmoral ve Sandringham Mülkleri Kraliçe’ye ait olup, yaygın kanının aksine Buckingham Sarayı ve Windsor Kalesi gibi idari kraliyet ikametgahları, Kraliyet Koleksiyonu’ndaki sanat eserlerinin pek çoğu ve kraliyet mücevherleri Kraliçe’nin mülkü olmayıp, millet adına Kraliçe tarafından muhafaza ediliyor. Dolayısıyla Kraliçe bunları satma hakkına sahip değil.⁵

Gelir olur da vergisi olmaz mı?

20 Kasım 1992’de Kraliçe Elizabeth tatsız bir haberle güne başladı. Hafta sonunu geçirmeyi planladığı Windsor Kalesi’nde bir perdenin spot ışığı yüzünden alev almasıyla birlikte büyük bir yangın çıkmıştı. 250 itfaiyecinin 15 saat boyunca yaklaşık 7 milyon litre su püskürtmesiyle söndürülebilen yangında toplam 7000 m2’lik 100’den fazla oda hasar görmüştü. 40 ila 60 milyon pound olarak tahmin edilen restorasyon çalışmalarının 10 yıl süreceği konuşuluyordu.⁶

Yüksek restorasyon maliyetleri tartışmaları da beraberinde getirmişti. Kalenin mülkiyetinin devlete ait olması sebebiyle restorasyon giderleri kraliyet ailesi tarafından karşılanmayacaktı. Giderlerin vergi mükelleflerine yansıyacağından bahsedilmesi memnuniyetsizlikle karşılanmıştı.⁷ Üstelik 350 milyon poundluk net varlığa sahip kraliçenin vergiden muaf olması bu memnuniyetsizliğin üzerine tuz biber ekiyordu. Gerçekten de, IV. George’tan bu yana İngiliz hükümdarları; gelir, sermaye kazancı ve veraset vergisinden muaftı. Hükümet ise Kraliçe’nin vergi muafiyetinin altını çizerek karşı karşıya kalınan maliyetten dolayı kraliyet ailesini hedef gösteriyordu.⁸

Çok geçmeden Kraliçe Elizabeth, gönüllü olarak gelir vergisi ve sermaye kazancı vergisi ödeyeceğini açıkladı. Böylece 1930’dan bu yana ilk defa gelir vergisi ödeyen İngiliz hükümdarı oldu ve 1993’te haleflerini de kapsayacak düzenlemeler içeren “Memorandum of Understanding on Royal Taxation” yayımlandı.⁹  Aynı zamanda KDV’ye de tabi olan Kraliçe 1993’ten bu yana sıradan bir mükellef gibi gelir vergisi ödüyor.¹⁰

Vergi İşi Gönül İşi

Kanunen herhangi bir yükümlülüğü olmadığı halde gönüllü olarak vergi ödeyen Kraliçe’nin bu davranışı, mükelleflerin vergisel yükümlülüklerini yerine getirmelerini beklenen fayda teorisi (expected utility theory) ile açıklayan geleneksel yaklaşımı alt üst ediyordu. Geleneksel yaklaşıma göre, mükellefler ödeyecekleri (ya da kaçıracakları) vergi tutarını yakalanma riski ve ortalama ceza ile riskten korkma düzeyi arasında rasyonel bir dengeleme yaparak karar vermekteydi. ¹¹ Ne yazık ki bu yaklaşım, herhangi bir yakalanma ve ceza riski ile karşı karşıya olmayan Kraliçe’nin vergi ödeme motivasyonunu açıklayamıyordu.

Geleneksel yaklaşımın varsaydığının aksine mükellefler, vergi ödeme kararını verirken iktisadi faktörlerin yanı sıra sosyal, siyasi, kültürel ve psikolojik pek çok faktörün etkisi altında kalıyor ve neoklasik iktisadın öngördüğü fayda-maliyet analizi ile hareket ederek ekonomik anlamda en rasyonel kararları alan homoeconomicus çizgisinden uzaklaşıyordu.¹² Suçluluk, utanç, pişmanlık, öfke, vazife şuuru gibi psikolojik faktörler de mükellef davranışının şekillenmesinde önemli rol oynuyordu.¹³ Üstelik konu bir Kraliçe olduğunda, itibar riski (reputational risk)¹⁴, kamuoyuna karşı mahcubiyet (public shaming)¹⁵ ve topluma örnek olma kaygısı¹⁶ gibi unsurların ağırlığı artıyordu. Kraliçe’nin mal varlığı ve harcamalarının hükümet ve medya tarafından vergi muafiyeti çerçevesinde sık sık gündeme getirilmesine Kraliçe’nin kayıtsız kalması elbette ki mümkün değildi. Gerek kamuoyu nezdindeki itibarını korumak gerekse örnek bir lider gibi hareket etmek için gönüllü olarak vergi ödemeyi tercih etmesi Kraliçe’nin önündeki en makul seçenekti.

Özetle, vergisel kararlarını verirken kendini duygularından ve yaşadığı toplumdan soyutlayamayan insan, vergiden muaf bir kraliçe olsa dahi verginin davranışsal etkilerinden muaf olamıyordu.