Sanat nedir?

Baş aşağı çevrilmiş bir pisuvar sanat eseri olabilir mi mesela?

Keskin kokulu umumi tuvaletleri akla getiren ve estetik herhangi bir kaygı taşımayan bu nesne nasıl bir sanat eseri olabilir ki! Bağımsız Sanatçılar Derneği’nin yönetim kurulu da aynı şeyleri düşünmüş olmalı ki Marcel Duchamp’ın “Fountain” ismini verdiği bu parça 1917 yılındaki jürisiz(!) bir sergiye sunulan 2.125 eser arasında reddedilen tek eser oldu.¹

Gelin görün ki “ahlaksız” bulunduğu gerekçesiyle sergilenmesi uygun bulunmayan² Fountain, bundan 36 yıl sonra yapılan bir oylamada Pablo Picasso, Andy Warhol ve Jackson Pollock gibi sanatçıları sollayarak modern sanatı en çok etkileyen sanat eseri olarak zirveye oturmuştu.³ İronik bir şekilde, Picasso, Warhol ve Pollock’un eserleri prestijli müzelerin duvarlarını süslerken Fountain’ın orijinali kaybolmuş, modern sanat severlerin payına ise replikasına bakmak düşmüştü.

Her şey vergisel…

Sanat dünyası; sanatta özgürlük, sınır, estetik ve ahlak üzerine tartışadursun, bu durum kimileri için bambaşka fırsatların kapılarını aralamıştı. Sanat eserlerine objektif bir değer biçilememesi ve manipülasyona açık olması, sanat dünyasını vergi kaçakçılarının ve kara para aklayanların gözdesi haline getirmişti. Gerçekten de sanatçılar bile daha neyin sanat olup neyin sanat olmadığı konusunda fikir birliğine varamamışken bir sanat eserinin parasal değerini objektif olarak belirlemek imkansızdı.⁴ Öyle ya zamanında sergilenmesi bile kabul edilmeyen bir eser, yıllar sonra en etkileyici sanat eserleri arasına girebiliyordu.

İşte bu sübjektiflik vergi kaçakçılarının gözünden kaçmamıştı. Bir eser için olduğundan yüksek ya da düşük meblağlar ödenerek finansal tablolar istendiği gibi makyajlanabilirdi. Dahası, freeportlara transfer edilerek lüks depolarda saklanan pek çok sanat eseri herhangi bir şekilde vergiye tabi olmaksızın bu depolarda el değiştirebilirdi.⁵ OECD, Avrupa Birliği ve ABD’nin aldığı şeffaflık önlemleri çerçevesinde müşterilerine gizlilik vaad eden İsviçre Bankaları popülaritesini kaybetmiş, kıymetli antikalar ve sanat eserleri gibi fiziksel malların depolandığı güvenliğin ve müşteri mahremiyetinin azami önem taşıdığı sınır ötesi lüks depolar yükselen yıldız haline gelmişti.⁶ Artık bu lüks depolar günümüzün yeni nesil vergi cennetleri olarak anılır olmuştu.⁷

Kara para aklamak isteyenlerin de vergi kaçakçılarından geri kalır yanı yoktu. Uyuşturucu kaçakçılığı ve organ kaçakçılığı gibi mafyatik suçlar ile rüşvet, yolsuzluk gibi beyaz yaka suçları başta olmak üzere yasa dışı aktivitelerden çuvalla para kazananların bu paraları çuvalla harcamaları o kadar da kolay değildi. Yasa dışı yollardan elde edilen paranın gönül rahatlığıyla harcanması için öncelikle aklanması, yani yasa dışı yollarla elde edilen paranın yasal olarak elde edilmiş gibi gösterilmesi ve böylece suç ve para arasındaki bağlantının koparılması gerekiyordu.⁸

Üç aşamada gerçekleşen kara para aklama sürecinin ilk ayağını yasa dışı fonların yasal bir kaynak ile ilişkilendirilerek finansal sisteme sokulduğu yerleştirme aşaması oluşturmaktaydı. İşte kıymeti kişiden kişiye, zevkten zevke, hatta zamandan zamana değişen sanat eserleri yasa dışı fonları perdelemek için biçilmiş kaftandı. Üstelik alıcı ve satıcıların isimleri gizli tutulabiliyor ve transfere konu olan tutarları için herhangi bir kuruma bildirim yapma zorunluluğu bulunmuyordu.⁹ Bir kara para aklayıcı daha ne isteyebilirdi ki!

Sular Kaynıyor!

Her geçen gün sıkılaşan düzenlemelerle gündeme gelen finans piyasasına nazaran sanat piyasasının sunduğu bu özgürlük pek çok finansal oyuncunun dikkatini çekmişti. 2017’de sanat piyasası yaklaşık 64 milyar dolarlık bir büyüklüğe ulaşmayı başarmıştı.¹⁰ Medyanın¹¹ yanı sıra ekonomistlerin de dikkatini çeken sanat piyasası, 2008 krizinin kahini olarak da anılan Nouriel Roubini tarafından “kara para aklama, vergi kaçırma ve bilgi ve fiyat manipülasyonuna açık bir sektör” olarak tanımlanmış ve “sektörün önemli düzenlemelere tabi tutulması gerektiği”nin altı çizilmişti.¹²

Bu açıklamaların ardından çok geçmeden aynı yıl içinde patlak veren “Bouvier Davası” ile sanat piyasası ve freeportlarla ilgili tartışmalar iyice alevlenmişti. Freeport sahibi ve aynı zamanda sanat danışmanı, Yves Bouvier’in, Rus milyarder ve sanat koleksiyoncusu Dmitri Rybolovlev’i alımına aracılık ettiği Leonardo da Vinci’nin “Christ as Salvator Mundi” adlı tablosunun fiyatını şişirerek dolandırdığı iddia ediliyordu. Suçlamalar bununla da sınırlı değildi; Birleşik Krallık, ABD, Asya ve Avrupa’dan pek çok varlıklı müşteri dolandırıldığını iddia ediyordu.¹³

Bouvier Davası tüm hızıyla devam ederken, OECD ve AB gibi kuruluşların bu duruma sessiz kalması mümkün değildi. Nitekim, OECD Ekim 2019’da “A Recommendation of the Council on Countering Illicit Trade: Enhancing Transparency in Free Trade Zones” tavsiyesini yayımlarken¹⁴, AB ise 2018’de “5. Kara Para Aklama Direktifi”ni¹⁵ yayımladı. Artık gizlilik ve mahremiyet perdesi ardında vergi kaçırılması ve kara para aklanmasını önlemek için kollar sıvanmıştı. Sanat piyasasında faaliyet gösteren aracılar, simsarlar ve freeport sahiplerine çeşitli bildirim yükümlülükleri karşı karşıyaydılar.

İşte böylece maliye tıpkı mimari ve edebiyatta olduğu gibi kendisinden çok uzak görünen sanatın bir başka dalıyla bir kez daha yan yana gelmiş oldu. Ezelden beri tartışılagelen “Sanat nedir?” sorusunu çözme gayesinde olmayan maliyeci, vergici ve finansçılar sanat eserlerine objektif bir değer biçme yöntemini bulamasalar da piyasayı düzenleyecek önemler alınmasını sağlayarak denetim ve şeffaflığın arttırılmasını sağladılar ve sanat dünyasına bir başka iz daha bıraktılar.