Rakamlarla oyun oynamak diye başladık. Yaratıcı muhasebe (creative accounting) teknikleri ile rakamları isteğiniz gibi dans ettirebilirsiniz. Nedir bu oyunun usulü, yolu yordamı diyenler buraya:

Kurabiye kavanozu (Cookie jar): Hımm… Kurabiyeyi kim sevmez? Ama bu kurabiye başka kurabiye… Ayrıca piyasada yaratacağı etki düşünüldüğünde, tadından yenmeyecek cinsten hem de. Madem kurabiyeden başladık mevzuya, öyle devam edelim. Hataylılar bilir, “kömbe” adında lezzetli bir kurabiyeleri vardır. Yapıldıktan sonra aylarca kavanozda saklayabilirsiniz. Acıktıkça kavanozdan tırtıklarsınız. Açlık krizine girmeden, bir bakmışsınız, akşam yemeği vakti gelmiş. Aynı mantıkla şirketler, karın yüksek olduğu zamanlarda, karı stoklayabilecekleri rezervler yaratırlar; karın düşük olduğu zamanlarda ise bu rezervlerden tırtıklarlar. Kar yedekleri hesabı bu iş için biçilmiş kaftandır. Böylece firmalar daha istikrarlı bir kar trendi yakalarlar. İstikrarlı bir trende sahip firmaların piyasalarda olumlu karşılandığı konusuna daha önce değinmiştik ¹. İlgisini çekenlere Xerox’un Kurabiye Kavanozu öyküsü burada.

Tahakkuk esası (Revenue Recognition): Ticari kar, firmanın tahakkuk esasına göre tespit edilen performans özetidir ². Tahakkuk esasında, gelir nakden tahsil edildiği ya da gider nakden ödendiği anda değil; gelir ya da gider yaratan işlem gerçekleştiği anda muhasebeleştirilir. Ancak firmalar karı yüksek göstermek kaygısıyla, zaman zaman geliri mümkün olduğunca çabuk bir şekilde kaydetme kaygısı taşıyabilirler. Dolayısıyla, işlem henüz tam anlamıyla gerçekleşmeden, yani gelir henüz tahakkuk etmeden evvel hasılat olarak kayıtlara geçirilebilir. Konsinye olarak teslim edilen malın nihai alıcıya satışı gerçekleşmeden gelir olarak kaydedilmesi bu duruma örnek olarak verilebilir. Benzer şekilde, giderler tahakkuk etmekle birlikte kayıtlara geçirilmesi geciktirilerek, kar yanıltıcı bir şekilde yüksek gösterilebilir. Henüz tahakkuk etmeden gelir kaydedilerek büyük muhasebe skandallarına eklenen Xerox ve isoft hikayeleri için buraya lütfen. Tahakkuk esasından kaynaklanabilecek alternatif problemlere “Google Yahoo Karşı” örneğinde değineceğim.

Büyük temizlik (Big bath): “Big bath” Türkçeye “büyük temizlik” olarak çevrilmiş. Güzel de bir tercüme olmuş. Bu yöntemde firma adeta bir bayram temizliğinden geçiyor. Aktarılması mümkün giderlerin hepsinin bir yılda toplanması sağlanıyor. İlk bakışta çok anlamsız bir yöntem gibi geliyor. Bir şirket neden zarar beyan etmek, hatta mümkün olan en yüksek zararı beyan etmek için çabalar ki? İşin aslı, her şey firmaların planladıkları gitmeyebilir ve firma zarar edebilir. Yaratıcı yöneticiler böyle bir durumda aktarılması mümkün tüm giderlerin zararlı yılda toplanması sağlar. Yapılan bu gider temizliği ile firma gelecek yılda küllerinden yeniden doğar. Böylece, piyasalar firmanın zararını tek seferlik bir başarısızlık olarak yorumlar ve gelecek yıllara odaklanır ³. Samsung için yapılan büyük temizlik haberleri burada.

Muhasebe Yöntemleri: Firmalar tercih ettikleri muhasebe yöntemleri ile ya da mevcut yöntemlerini değiştirmek suretiyle de ticari karlarını değiştirebilirler. Örneğin, bir harcamanın doğrudan ilgili yılda gider yazılması ile maliyete atılarak peyder pey amortisman yoluyla yıllar içinde gider yazılması, karı önemli olarak etkileyebilecek bir muhasebesel tercihtir. WorldCom ve Waste Management’ın doğrudan giderleştirilmesi gereken harcamaları maliyete atmaları nedeniyle başları çok ağrıdı. İşte WorldCom ve Waste Management hikayeleri burada.

İlişkili Şirket İşlemleri: Firma ilişkili olduğu şirketlere yaptığı yüksek bedelli satışlar ya da bu şirketlerden yaptığı düşük bedelli alışlar vasıtasıyla, nam-ı diğer transfer fiyatlandırması yoluyla, zararını/giderlerini ilişkili şirketlere, hatta paravan şirketlere, aktararak karını yüksek gösterebilir. Bu yöntemden en çok canı yanan Enron olsa gerek. Ara ara burada bahsi geçen meşhur firmaların hikayelerine gireceğim ama yine de “Ben bekleyemem; meraktan ölürüm” diyenleri buraya yönlendiriyorum.

Gerçek kar yönetimi: Firmalar karları yüksek göstermek için yalnızca kağıt üstünde değişiklikler yapma yoluna gitmeyebilir. Bilfiil faaliyetlerini değiştirerek içinde bulunduğu yıl karını arttırma yoluna gidebilir. İndirimlerle geçici olarak satışları arttırma, fazla üretim yaparak satılan mal maliyetini düşürme, ihtiyari harcamaları azaltma gibi yollarla karını yükseltmeye çalışabilir ⁴. Bu yöntem özellikle Sarbanes-Oxley’den (SOX) sonra artmış görünüyor. Daha doğrusu, SOX sonrasında firmaların tahakkuk bazlı kar yönetimi yöntemleri yerine gerçek işlemlere dayanan kar yönetimi metodlarını tercih ettiği söyleniyor ⁵.

Bitti mi bitmez! Yukarıda özetlemeye çalıştığım muhasebe verilerini makyajlama teknikleri son yıllarda en popüler olanlar. Elbette ki ekonomi gelişip değiştikçe, muhasebe standartları değişecek; haliyle, bu standartların tanıdığı esneklikler ve kullanıcıların keşfettikleri boşluklar da değişecektir. Ancak saydığımız muhasebe yöntemleri ve skandal örnekleri muhasebe ile yapılabileceklerin boyutlarını göstermesi anlamında her zaman önemini koruyacaktır.