Numbers game – Sayıların oyunu ilginç bir betimleme. Sayılar hiç oyun oynar mı? En azından bize böyle öğretildi. Matematik yanıltmazdı. Hem 2 x 2 = 4 değil miydi?

Matematiğe olan bu güven rakamların kullanıldığı hemen hemen her alana yansımıştır. Özellikle muhasebesel veriler, rakamlar bolca kullanıldığından olsa gerek, insana doğruluk ve kesinlik hissi verir. Ama son yaşanan ve dillere pelesenk olan muhasebe krizleriyle bu güven sarsıldı. Ne mi oldu? Rakamlar oyun oynadı:)

“Numbers Game” (Sayıların Oyunu) teriminin mucidi, pek tabii ki, ben değilim. Arthur Levitt, eski ABD Sermaye Piyasası Kurulu (SEC-Securities and Exchange Commission) Başkanı, ilk defa Eylül 1998’de New York Üniversitesi’nde yaptığı bir konuşmada bu terimi kullandı¹.

Hokus Pokus! Boom/Puff!

Levitt’in konuşması temel olarak finansal raporlamanın doğruluğu ve güvenilebilirliği ekseninde. Muhasebe belli kuralları olan, ancak aynı zamanda kullanıcılara bir dereceye kadar esneklik sağlayan bir sistemdir. Fakat şirketlerin rekabetçi ortamda hissettikleri baskı, bu esnekliği farklı yönde kullanmalarına sebep olabilir. Bir başka deyişle, muhasebe rakamları mevcut durumu yansıtmak yerine, bir illüzyon yaratmak için kullanabilir. Kimi zaman ufak bir dokunuşla karlar yükselirken (Hokus Pokus! Boom!), kimi zaman da karlar yok oluverir (Hokus Pokus! Puff!).

Peki, firmaların altında bulundukları bu baskı tam olarak nedir? Günümüzde firmalar piyasalarda yalnızca ürünleri ve hizmetleriyle değil, aynı zamanda finansal verileriyle de yarışıyorlar. Akademik çalışmalara göre, finansal verilerle yapılan bu yarış temel olarak iki güdüye dayanıyor: Sermaye piyasalarından kaynaklanan güdüler ve sözleşmelerden kaynaklanan güdüler.
Hedeflenen kar rakamlarına ulaşmak ve böylece hisse senedi fiyatlarında meydana gelebilecek bir düşüşü engellemek², kazançtaki dalgalanmaları gidermek ve yıllar itibariyle daha istikrarlı rakamlar sunabilmek³, halka arz dolayısıyla elde edilecek kazançları maksimize etmek⁴ sermaye piyasalarından kaynaklı güdüler arasında gösterilebilir.
Teşvik primlerini (özellikle üst düzey yöneticilere verilen bonusları) maksimize etmek⁵, borç sözleşmelerinin ihlalinden kaçınmak⁶ ise sözleşmelerden kaynaklanan güdüler olarak sıralanabilir.

Bir kazan-kazan (win-win) durumu mu var acaba?

Rakamlarla oynanan bu oyunun sakıncası ne ki? Ufak bir dokunuş ve (buuum!!!) karlar yükseliyor, hisse fiyatları yükseliyor, bonuslar tıkır tıkır ödeniyor. İşletme sahibi memnun, yöneticiler memnun, hisse sahipleri memnun, borç verenler memnun… Sanki bir kazan-kazan durumu var.

Ne yazık ki, durum göründüğü kadar basit değil; çünkü bu bir illüzyon. Muhasebesel verilerin makyajlanması, şirketin taşıdığı riskleri ortadan kaldırmaz; yalnızca maskeler. Dolayısıyla, bu oyun sürdürülebilir bir oyun değildir. Nitekim, yaşanan skandallar da bunu gösteriyor. Aslında bu oyunda, bazıları rakamsal yalanlarla kandırılırken, diğerleri ise hak ettiğinden fazla kazanıyor. Yani herkes kazanmıyor.

İşte bu makyajlı verilerle bazılarının haksız olarak ceplerini doldurduğu, diğerlerinin ise kandırıldığı bir sistem karşısında insanın adalet damarı kabarmıyor değil. Soruna ilişkin olarak benim aklıma gelen ilk çözüm: “Neymiş bu muhasebedeki esneklik kardeşim? Kesin kurallar koyun, herkes harfi harfine o kurala uysun!” Ama, ne yazık ki, durum bu kadar basit değil. Levitt’in de dediği gibi, muhasebe ilkeleri her firmaya ve olaya özgü durumları kavrayıp, şıp diye firmanın üzerine oturabilecek özel dikim bir ceket değil . Muhasebecilerin her türlü iş yapısını, yeniliği öngörüp, bunlara uygun kurallar düzenlemeleri de mümkün değil. Aşırı kazuistik bir kurallar bütünü, tüm olayları kavrayamayan, boşlukların olduğu, firmaya özgü durumları yansıtamayan ve zamanla değişen iş yaşamına ayak uyduramayan yapıya sahip olacaktır. Bu sebeple, muhasebe ilkelerindeki esnekliğin varlığını kabul ederek sayıların oyununa bir çözüm bulmak gerek.